Lucas van Leyden · Dec 27, 09:48 PM by Ad van den Ende
Bronnnen
1.’Lucas van Leyden en de Renaissance’ door Christiaan Vogelaar, Jan Piet Filedt Kok, Huigen Leeflang, Ilja M Veldman en anderen, Leiden, 2011
2. ‘Nederlandse kunst in het Rijksmuseum 1400 – 1600’ door Henk van Os, Jan Piet Filedt Kok, Ger Luijten, Frits Scholten e.a., Waanders Uitgevers, Zwolle 2000
3. ‘Eeuwige Schoonheid’, E.H.Gombrich, Weesp, 1984
4. ´Geschiedenis van de Middeleeuwen´, H.P.H.Jansen, Het Spectrum, 1978
Zijn leven
Lucas van Leyden was een Noord-Nederlands schilder, tekenaar, (koper)graveur, etser en maker van houtsneden. Hij was een van de grootste graveurs uit de kunstgeschiedenis.
De kunstenaarsbiograaf Karel van Mander schrijft in zijn Schilderboeck uit 1604 over hem:
‘Onder de vele begaafde, subtiele geesten van onze schilderkunst, die al vanaf hun prille jeugd uitgeblonken hebben, ken ik er geen een die de gelijke was van de met talent gezegende Lucas van Leyden die wel met penseel en burijn in de hand , en als volleerd in schilder- en tekenkunst, geboren lijkt te zijn.’
Lucas van Leyden was een zoon van de schilder Huygh Jacobsz. en diens vrouw Marie Hendriksdr. Volgens Karel van Mander werd hij geboren in mei of juni 1494. Later werd dit jaartal in twijfel getrokken, sommigen vermoeden dat Van Leyden in 1489 werd geboren, maar 1494 wordt officieel aangehouden.
Hij werd eerst opgeleid door zijn vader. Lucas was een vroegrijp talent. Op 9-jarige leeftijd zou hij, volgens Van Mander, zijn eerste gravures gemaakt hebben De kwaliteit daarvan was uitzonderlijk hoog, vooral gezien het feit dat er op dat gebied in Holland in het geheel geen traditie bestond. Lucas was op dat gebied kennelijk een autodidact. Hij heeft waarschijnlijk veel geleerd van het werk van Albrecht Dürer.
Zijn eerste schilderij zou hij op 12-jarige leeftijd verkocht hebben, en wel aan de heer van Lockhorst. Waarschijnlijk was dit Gerrit van Lockhorst, die lid was van het stadsbestuur van Leiden. Zo’n prestigieuze opdracht opende de weg naar een grootse carrière.
Zijn tweede leermester was de schilder Cornelis Engebrechtsz. Van hem leerde hij de schilderkunst.
Lucas van Leyden en Albrecht Dürer ontmoetten elkaar in 1521 in Antwerpen. Bij de gelegenheid wisselden zij prenten. Dürer had grote bewondering voor het werk van Van Leyden.
Lucas was zeer perfectionistisch waar het de drukkwaliteit van zijn prenten betrof.
Lucas was op de eerste plaats een grafisch kunstenaar. Er zijn bijna 170 gravures van hem bewaard gebleven.
Hij maakte ook ontwerpen voor glasruitjes en boekillustraties; er zijn ook tekeningen van hem bewaard gebleven.
Zijn onderwerpen
In de 15e eeuw begon kunst zijn weg te vinden naar de woonhuizen van gewone burgers. Dit werd gestimuleerd door de Moderne Devotie. Daarvan was Geert Grote de geestelijke vader. Beschilderde panelen konden alleen de rijke burgers zich veroorloven. De anderen waren aangewezen op houtsnedes of gravures.
‘Lucas van Leyden veroorzaakte een breuk met de traditie door zijn verfijnde graveertechniek en originele vormgeving voor devotieprenten. Door hun hoge artistieke kwaliteit waren zij ook een gewild object voor verzamelaars. (…) De kern van het christelijk geloof bestaat uit hoop op verlossing door Christus’ offer aan het kruis. Meditatie en gebed richtten zich dan ook met name op voorstellingen van de passie.’ (Ilja M.Veldman)
Veel houtsnedes en gravures waren afbeeldingen van heiligen, de grote voorbeelden voor de gelovigen.
Een van de meest geliefde heiligen was Christoffel. Hij zou het christuskind over een gevaarlijk stromende rivier hebben gedragen. Hij was de beschermheilige van reizigers.
Albrecht Dürer had vóór Lucas een gravure van Christoffel gemaakt
De heilige Christoffel draagt het Christuskind
Na hem maakte Lucas een gravure van Christoffel; bij hem staat Christoffel wat steviger in de snelle stroom:
0532 De heilige Christoffel
Ook Maria Magdalena was populair. Op een van de eerste houtsnedes van Lucas zien we haar in de woestijn, boetend voor haar zonden. Hij had toen kennelijk nog moeite met de anatomie van het vrouwenlichaam. Magdalena is nogal plomp uitgevallen, maar juist daardoor maakt ze een aandoenlijke indruk.
0330 Maria Magdalena in de woestijn
Ook Maria Magdalena van vóór de tijd dat ze boete deed prikkelde de fantasie. Bij kerkelijke feestdagen werden door rederijkers en ambachtsgilden passiespelen opgevoerd, maar ook verhalen gespeeld van gebeurtenissen die niet in de bijbel staan. Zo´n spel was ´Het wereldse even van Maria Magdalena´.
0630 De dans van Maria Magdalena
Dit is een van de mooiste gravures van Lucas. Er staan veel figuren op, maar het geheel is toch goed te overzien. Maria Magdalena wordt hier voorgesteld zoals ze zich vóór haar bekering aan wereldse genoegens overgaf. Overal zien we vrijende paartjes. Achter haar staan een trommelaar en een fluitist. Van achter een boom links komt een nar tevoorschijn. Hij waarschuwt met opgeheven hand voor de gevaren van overgave aan wereldse genoegens. Hij herinnert er aan dat Maria Magdalena daar later geweldig veel spijt over kreeg.
De rederijkers voerden ook spelen op over mythologische onderwerpen. Een zo´n onderwerp was ´Venus en Mars´. De liefdesgodin Venus was getrouwd met Vulcanus. De oorlogsgod Mars was een broer van Vulcanus. Hier zien we Venus en Mars tezamen. Vulcanus zou hun overspel ontdekken, en op een bijzondere manier wraak nemen: hij was smid, en smeedde een ijzeren hek dat hij boven het bed hing waarin zij de liefde bedreven. Zij konden daar niet uit. De goden kwamen kijken, dat wil zeggen: de mannelijke goden; de vrouwelijke geneerden zich hiervoor.
Rond 1500 had de Brusselse rederijker Jan Smeeken over dit onderwerp een spel geschreven: ‘Hoe Mars en Venus samen overspel pleegden.’
De kans is groot dat dit voor Lucas een bron van inspiratie is geweest.
Dit is een van de late gravures van Lucas. De figuren vullen bijna het hele beeldvlak. Venus zit wat vermoeid naar haar minnaar te staren. Haar zoon Cupido reikt naar haar tepel om haar lust op te wekken. Mars heeft zijn wapenrusting neergelegd en zit klaar om in actie te komen. In het spel wordt er door vrouwen over geklaagd dat mannen zo ‘wanckelbaer’ zijn, omdat ze steeds maar aan seks denken.
Gedrukte getijdenboeken
Als kind werd Lucas zeer waarschijnlijk ook visueel gevormd door de getijdenboeken. Gedrukte getijdenboeken kwamen in zeer grote oplagen op de markt. Deze bevatten veel afbeeldingen. Op veel daarvan zien we toeschouwers die commentaar leveren op de uitgebeelde scène. Daardoor wordt het voor de gelovigen gemakkelijker zich met de uitbeelding te identificeren.
Dat heeft Lucas overgenomen. Dat zien we bijvoorbeeld in
0390 David speelt harp voor Saul
en in
0483 De vrouw van Potifar beschuldigt Jozef van aanranding.
Het Oude Testament
Een verklaring voor de vele voorstellingen uit het Oude Testament is gelegen in de middeleeuwse opvatting dat veel gebeurtenissen uit het Oude Testament een voorafbeelding waren van gebeurtenissen in het Nieuwe Testament.
Tegen het einde van de 15e eeuw werden ook steeds vaker voorstellingen in beeld gebracht die geen voorspellende functie hadden. Dit geldt bijvoorbeeld voor
Abraham stuurt Hagar weg
Sara, de vrouw van Abraham, kon eerst geen kinderen krijgen, en had daarom haar slavin Hagar aan Abrahem ter beschikking gesteld. Hager kreeg een zoon, Ismaël. Toen Sara op latere leeftijd toch nog een zoon kreeg, Isaäk, eiste zij van Abraham dat hij Hagar en Ismaël weg zou sturen. Zij wilde niet dat Ismaël later ook in de erfenis zou delen. Abraham doet dit met kennelijke tegenzin. Hagar wist de tranen uit haar ogen; Ismaël kijkt vol vertrouwen op tegen zijn vader. Zelfs de hond treurt, en laat zijn kop hangen. Kennelijk voelde Lucas zich zeer betrokken bij dit thema.
De dans om het gouden kalf
Bij hun tocht door de woestijn kwamen de Israëlieten langs de berg Sinaï. Hun leider Mozes beklom de berg om in contact te komen met God. Daar zou hij de Stenen Tafelen met de tien geboden ontvangen. Daar ging echter veel tijd overheen. Het volk onder aan de berg werd ongerust, en richtte tenslotte een gouden kalf op. Dat was kennelijk en van hun vroegere goden. Ze begonnen er om heen te dansen en feest te vieren.
1160 De dans om het gouden kalf
ca 1530
We zien hier, boven het gouden kalf, het moment dat Mozes met een bediende de berg afdaalt en het feestende volk ziet. Uit woede gooit hij de Stenen Tafelen stuk op de grond.
Van Mander beschrijft het als volgt: “In dit feestvieren ziet men heel levensecht uitgebeeld de losbandige aard van het volk en de lage lust die uit de ogen straalt.”
“Het landschap waarin de beweeglijke figuren zijn opgenomen geeft een overtuigend verloop via de diepte van het middenplan met de donkergroene bomen naar een lichtgroen en blauw voor de bergen. (…) Het bijzonder goed bewaarde drieluik toont de schilder Lucas van Leyden op zijn allerbest.” (Nederlandse kunst 1400 – 1600, p.135)
Lucas legt hier niet de nadruk op de dans om het gouden kalf (dat zien we op de achtergrond) maar op het feestvierende volk op de voorgrond. Daar zien we etende, drinkende en vrijende mensen.
Lucas van Leyden was een van de eersten die oudtestamentische verhalen zelfstandig uitbeeldden. Mozes, de leider en wetgever van zijn volk, gold als een voorafbeelding van Christus. Het drieluik was een waarschuwing tegen losbandigheid en een aansporing om volgens Gods geboden te leven. Lucas heeft dit kennelijk wel met plezier geschilderd!
Leerzame voorbeelden uit het Oude Testament
Al eeuwen lang werden verhalen uit het Oude Testament verwerkt tot voorbeelden hoe het wel of niet moest. Zo’n verhaal was het apocriefe verhaal van de mooie Suzanna en de ouderlingen.
0380 Suzanna en de ouderlingen (1508)
We zien links op de voorgrond twee oudsten van het volk, die als rechters waren aangesteld. Zij bespieden Susanna die een bad neemt. Zij zullen naar haar toegaan en proberen haar te verleiden. Als ze daar niet op ingaat bedreigen ze haar. Ook daar gaat ze niet op in.
De twee oudsten sleuren haar dan voor de rechter en verklaren dat ze gezien hebben dat zij overspel pleegde met een jonge man. Op dat vergrijp stond de doodstraf. Dan komt de jonge Daniël naar voren. Hij laat de ouderlingen apart ondervragen: ‘Onder welke boom heb je hen overspel zien plegen?” Als ze daar een verschillend antwoord op geven is het duidelijk dat zij gelogen hebben, en worden zij ter dood veroordeeld.
De moraal van het verhaal is: de deugdzaamheid van Susanna wint het ven de schurkachtigheid van de ouderlingen.
Ook hier blijkt de wijze van uitbeelding van Lucas verrassend. Het was gebruikelijk om het moment weer te geven dat de ouderlingen de naakte Susanna bedreigden. Lucas kiest voor het moment dat aan deze gebeurtenis voorafgaat. “Centraal staan de twee schurken, wier gezichten, gebaren en uitdrukkingen hun wellustige en achterbakse bedoelingen uitdrukken. (…) Door het gebruik van de tegenstelling van licht en donker in de voorgrondfiguren en de ijle achtergrond is een overtuigende dieptewerking bereikt.” (Nederlandse kunst 1400 – 1600 p. 130)
Andere prenten over het Oude Testament
1021b Het eerste verbod (1529)
0990 De zondeval
De zondeval
Verdrijving uithet paradijs
Adam en Eva na de verdrijving uit het paradijs
1020 Adam en Eva treuren over de dode Abel
0360 Simson en Delila (ca 1507)
0520 Abraham en Isaäk
Abraham en de drie engelen
1040 Lot en zijn dochters
0482 Jozef ontvlucht de vrouw van Potifar
Jozef verklaart de dromen van de Farao
1160 De dans om het gouden kalf
ca 1530
Jaël doodt Sisera
Prenten over het Nieuwe Testament
Rust op de vlucht naar Egypte
Maria met kind en de heilige Anna
0871 De heilige familie (In landschap)
Maria met kind en twee engelen
0734 Salomé met het hoofd van Johannes
De terugkeer van de verloren zoon
0781a Christus op de olijfberg
Judas verraadt Christus
0780d Christus voor Annas
De grote Ecce Homo
0620 Golgotha
0782 De opstanding
Erasmus en Hiëronimus
De humanist Erasmus pleitte voor een theologie die voor ieder begrijpelijk zou zijn, en in het dagelijkse leven toepasselijk. Zijn grote voorbeeld was Hiëronymus, die de Bijbel uit het Hebreeuws en Grieks in het Latijn had vertaald. Albrecht Dürer heeft hem afgebeeld, zittend in zijn studeerkamer.
0813 De heilige Hiëronimus in zijn studeervertrek (AD)
Onder invloed van het humanisme krijgt men meer belangstelling voor de oorspronkelijke Bijbeltekst, en voor de zedelijke inhoud ervan. Dit zou een grote rol spelen bij het ontstaan van de Reformatie.
Natuur en erotiek
In de vroege prenten van Lucas vallen zijn idealisering van de natuur en een onschuldige vorm van erotiek op. Dat zien we bijvoorbeeld in zijn
0440 Jonge vrouw met hinde.
Het kan zijn dat Lucas hierbij dacht aan het aardse paradijs, waarin de mens, naakt, in vrede leefde met alle dieren. Het is ook mogelijk dat hij dacht aan Spreuken 5:18-21: “Verheug u over de vrouw van uw jeugd, een lieflijke hinde, een bekoorlijke ree; laat haar boezem u te allen tijde vreugdedronken maken, wees bestendig verrukt over haar liefkozingen. Waarom zoudt gij dan, mijn zoon, afdwalen naar een vreemde?”
De eerste zelfstandige uitbeelding van het boerengenre in de Nederlanden was waarschijnlijk
0460 Het melkmeisje met boer en koeien .
Rechts van de koe zien we een charmant boerinnetje met een melkemmer, links een wat nors uitziende boer. Een tweede koe kijkt ons van achter de eerste recht aan.
Mogelijk is Lucas bij deze compositie beïnvloed
door 0460 Het kleine paard
van Albrecht Dürer. Hier vult een paard, van opzij gezien, het hele beeldvlak. Lucas vervangt dit paard door een oer-hollandse melkkoe, die toen het landschap beheerste.
Van Mander noemt de prent “fraai en zorgvuldig uitgevoerd” en “een uitnemend stukje, dat zeer gezocht is”.
“Het spel van horizontale en verticale accenten, met het huis en de bomen als zijcoulissen op een toneel, maakt de compositie bijzonder solide en uitgebalanceerd.” (Ilja M.Veldman)
Op dit artikel kan niet gereageerd worden.