De vijftiende eeuw · 3392 dagen geleden by Ad van den Ende
Papier
In de middeleeuwen werden de tekeningen op perkament gemaakt. Perkament is duurzaam, maar ook duur. De Chinezen hadden papier al tweeduizend jaar geleden uitgevonden. Deze uitvinding bereikte, via de Islamitische wereld, rond 1100 Spanje. Halverwege de dertiende eeuw werden in Italië papiermolens gebouwd, maar papier bleef duur. In de jaren 1450 ontwikkelde de Duitse drukker Gutenberg het druksysteem met behulp van losse letters. Dit was een revolutie in de druktechniek. Boeken werden nu snel en in grote oplagen gedrukt. Er ontstond een grote vraag naar papier. Papiermolens rezen als paddenstoelen uit de grond, en papier werd goedkoop. Tekeningen werden vanaf die tijd bij voorkeur op papier gemaakt. Dat betekende ook voor de tekenkunst een revolutie.
Boeken met tekenvoorbeelden
Werkplaatsen gingen voorbeeld-boeken ontwikkelen. Deze bevatten voorbeelden om na te tekenen. De portfolio met tekeningen van Villard de Honnecourt was in feite al zo’n voorbeeld-boek. Vanaf het einde van de 14e eeuw werden in Italië veel van zulke boeken gemaakt. Een goed voorbeeld is het voorbeeld-boek dat de naam draagt van de Lombardische kunstenaar Giovannino de’Grassi.
Zie De vijftiende eeuw figuur 2-3: reebok, haas, wolf, luipaard.
Waarschijnlijk hebben er meer kunstenaars aan meegewerkt. Dit soort verzamelingen bevatte tekeningen van dieren, kostuumstudies, mensenhoofden en soms ook decoratieve motieven. Leerlingen copiëerden de tekenvoorbeelden. Deze waren bijna altijd in profiel.
Voorbeeldboeken werden soms opgevolgd door schetsboeken: boeken met tekeningen van afzonderlijke kunstenaars.
In Giovanino’s voorbeeldboek waren de tekeningen zorgvuldig ingekleurd met gekleurde wassingen, waarschijnlijk om indruk te maken op mogelijke klanten.
De dieren zijn harmonieus geplaatst op het blad, afwisselend naar rechts en naar links gericht.
Tekenen betekende in die tijd het natekenen van voorbeelden. In zijn “Boek over kunst” beveelt Cennino Cennini de jonge kunstenaar aan te beginnen met een jaar lang te tekenen. Één keer schrijft hij dat de natuur ‘alle andere voorbeelden te boven gaat’, alle andere keren spoort hij de student aan de beste dingen, die door de hand van grote meesters gedaan zijn, te copiëren. Voor hem is tekenen een oefening in copiëren.
Pisanello (Antonio Pisano) (ca 1395 – 1455/56)
In de vroege vijftiende eeuw vallen twee kunstenaars op door de hoeveelheid en de kwaliteit van hun werk: Jacopo Bellini en Pisanello.
Pisanello had belangstelling voor dieren, mensen, Kostuums en oudheden.
In de eerste helft van de vijftiende eeuw groeide het belang van tekenen in de werkplaatsen. In Pisanello zien we voor het eerst de meester die uitsteekt boven de andere leden van de werkplaats.
Men kan zeggen dat Pisanello de tekenkunst in de Westerse wereld heeft uitgevonden. Hij doorbrak het middeleeuwse vertrouwen in het natekenen van voorbeelden. Hij was de eerste die ging tekenen naar de natuur. Een voorbeeld is zijn tekening van een haas figuur 2-4 Hier concentreerde hij zich vooral op de textuur van de huid.
“Hierna werd alles een onderwerp voor artistieke verkenning. Een tekening zoals deze trainde niet alleen Pisanello’s hand en oog om de natuur nauwkeurig waar te nemen, het opende ook nieuwe wegen voor de kunstenaar.” (Buser)
Pisanello was een van de eerste tekenaars van de Renaissance die plezier had in de wereld om hem heen.
“Pisanello verkende en vergrootte de mogelijkheden van het tekenen meer dan een andere kunstenaar vóór Leonardo da Vinci.” (Francis Ames-Lewis) Door zijn intense natuurstudie en creatieve manier van tekenen werd hij de voorloper van Leonardo. Deze bezat veel tekeningen van Pisanello.
Zie ook via Google/afbeeldingen tekeningen Deze tekeningen zijn echter niet allemaal van Pisanello.
Jacopo Bellini (ca. 1400-1470)
Zijn tekeningen dateren waarschijnlijk van rond 1450. Ze zijn gebonden in de twee beroemdste tekenboeken van de vijftiende eeuw. De meeste tekeningen in deze twee boeken zijn van zijn hand.
De tekeningen in het eerste boek zijn gemaakt op perkament, die in het tweede boek op papier.
In figuur 2-12 van dezelfde website zien we de onthoofding van Johannes de Doper. We zien het verhaal getekend in verschillen delen. De onthoofding zelf zien we achter op het plein, naast de trap. Salome draagt het hoofd de trap op. Onder de pergola op het tweede niveau viert Herodes zijn feest.
De paarden links en het aapje rechts zijn ontleend aan Pisanello. Zie figuur2-6. Het belangrijkste onderwerp was de architectuur. Bellini was er vooral op uit de figuren goed in de ruimte te plaatsen.
Bellini tekende het paleis vanuit een één punts perspectief. We zien verschillende stijlen: de traditionele Venetiaanse façade met torens; de balustrade en de fontein met vier verdiepingen. Het onderwerp is godsdienstig, maar het geheel ademt een feestelijke sfeer. Het loopt vooruit op de
architectonische capriccios van de latere Venetiaanse kunst.
Midden-Italië
In Florence waren er in het midden van de 15e eeuw geen kunstenaars die een vergelijkbaar aantal tekeningen nalieten als de Noord-Italiaanse kunstenaars Pisanello en Jacopo Bellini. Tegen het einde van de eeuw lieten Filippino Lippi, Domenicho Ghirlandaio en Leonardo da Vinci wel een groot aantal tekeningen na. Er kwam wel een belangrijke verandering in de praktijk van het tekenen.
Vasari merkte op dat Paolo Ucello talrijke “geschilderde afbeeldingen maakte van vogels, katten, honden en elk soort vreemd dier waarvan hij tekeningen kon krijgen”.
Rond 1460 maakte Gozzoli’s werkplaats een tekenboek vergelijkbaar met dat van Pissanello. Het boek bevat dieren, architectuur-details, lichaamsdelen en vooral menselijke figuren, zowel naakt als gekleed. Zie figuur 2-14 op
dezelfde website.
De poses van de modellen waren er waarschijnlijk vooral op gericht de jonge kunstenaars te oefenen in anatomie, proporties en perspectief. Figuur 2-14 ziet er nog enigszins middeleeuws uit, hij heeft geen nek en de benen sluiten niet goed aan bij de heup..
In de werkplaatsen van Florence in het midden van de 15e eeuw was de studie vooral gericht op het maken van naakt-tekeningen. Men maakte gebruik van klassieke kunst voor lessen in anatomie, pose en beweging.
Mogelijke tekeningen van Masaccio en Donatello zijn alle verdwenen.
Later in de 15e eeuw makten de kunstenaars steeds meer naakt-tekeningen: dit vooral gericht op het hoofd-onderwerp van de Renaissance-kunst: het maken van historie-schilderijen.
In figuur 2-15 zien we een tekening van Parri Spinelli uit het Toscaanse Arezzo van rond 1435. We zien de figuur van boven; het linkerbeen, hoofd en de armen zijn verkort weergegeven. Hij modelleerde hem in een netwerk van kruisarceringen. Dit is misschien het vroegste voorbeeld van kruisarceringen.
Afbeeldingen van ParriSpinella
Rond 1440 maakte Domenico Veneziano in Florence een aantal borstel tekeningen, gemodelleerd n wit op blauw gekleurd papier. Zie
De vijftiende eeuw figuur 2-16. D[t soort tekeningen werden vooral populair onder Venetiaanse kunstenaars van de late 15e en 16e eeuw. Zijn tekeningen deden in Florence de passie ontwaken om naakten te tekenen, niet alleen in rust maar ook in beweging.
Ook Antonio Pollaiolo’s tekening “Naakte man, gezien van voren, opzij en in de rug” werd een model dat men navolgde. Zie De vijftiende eeuw figuur 2-17.
Pollaiuolo was in de eerste plaats beeldhouwer. De systematische analyse van een figuur van voren, opzij en van achteren hing ongetwijfeld samen met zijn praktijk om een was- of klei-figuur, die hij gebruikte voor zijn bronzen beelden, te roteren, .
Zijn naakt, gezien van verschillende kanten, heeft een nieuwe en nog zelden vertoonde driedimensionaliteit. Zijn dikke en dunne penlijnen geven de spierstruktuur aan, en spanning en ontspanning.
Afbeeldingen van AntoniodelPollaiuolo
De beeldhouwer Andrea Verrocchio tekende een ander soort naaktstudie, in een poging beweging weer te geven. Zie dezelfde website figuur 2-18. We zien peuters die staan, rennen, liggen en zitten. Hij werkte spontaan en snel, tekende de ene figuur na de andere in de ruimte die toevallig beschikbaar was. De gebogen en onderbroken lijnen geven de levendigheid van de kinderen weer. Soms tekende hij de boog van een arm of de cirkelvorm van een hoofd voor hij de uiteindelijke contour tekende. Het vloeibare van een pen stelde hem in staat om te schetsen en zijn fantasie de vrije loop te laten. De tekening was geen voorbereiding voor een bepaald schilderij of beeld, maar het is wel zo dat verschillende kinderen door hem en zijn volgelingen daarin werden toegepast. De tekening is verbonden met studies van kinderen door zijn leerling Leonardo da Vinci.
Filippino Lippi (ca. 1457-1504) begon het naakt te bestuderen in tekeningen als Vier mannelijke naakten. Zie dezelfde website figuur 2-19. Hij schijnt verschillende schetsboeken te hebben samengesteld. Hij paste deze schetsen toe in zijn werk.
Deze studies zijn vroeg werk van Filippino Lippi, gemaakt kort na zijn periode van leerling bij Botticelli.
De witte verhogingen helpen zijn figuren te modelleren; zij geven ook het idee van plotselinge beweging.
Op Leonardo da Vinci na zijn er van Filippino Lippi meer tekeningen bewaard in de late 15e eeuw dan van iemand anders; van hem zijn ongeveer 150 tekeningen vastgesteld.
In het begin tekende Filippino vooral met de metaalpunt. In 1488 ging hij naar Rome. Vanaf toen tekende hij vooral met de pen.
Op latere leeftijd maakte Filippino ook complete compositie-studies, zoals De triomf van St. Thomas van Aquino; zie dezelfde website figuur 2-20. Dit was ee studie voor een fresco dat Filippino in Rome schilderde voor kardinaal Carafa.
De figuren bewegen zich door de ruimte, vormen een driehoek, en verhouden zich op een heel natuurlijke manier tot elkaar; dit heeft het niveau van de Hoge Renaissance.
De architectuur van Bellini (figuur 2-13) is middeleeuws. Deze archtectuur is die van Bramante. De toepassing van lichte wassingen tillen de vlakken van de architectuur op naar de derde dimensie.
Filippino schetste Twee converserende vrouwen (figuur 2-21) in een heel andere stijl: de figuren keren zich naar elkaar; snel getekende lijnen, korte lijnen, waarvan sommige dik, andere dun, en sommige onder een hoek met elkaar.
De tekening weerspiegelt de grote vrijheid en flexibiliteit in het hanteren van de pen die zich tegen het einde van de 15e eeuw in Florence hadden ontwikkeld.
Afbeeldingen van Filippino Lippi
