Go to content Go to navigation Go to search

Prenten en tekeningen 1575-1585 · Mar 9, 06:05 PM by Ad van den Ende

Jeugd in het Rijnland 1558 – 1577

Hendrick Goltzius is in februari 1558 geboren in Mulbracht, het huidige Bracht. Dit lag even over de Duitse grens tussen Venlo en Roermond. Hendrick was de oudste zoon van de glasschilder Jan Goltz II.
Als kind viel hij in het vuur, en verbrandde daarbij beide handjes. Door een verkeerde behandeling groeiden de pezen van zijn rechterhand aan elkaar met als gevolg dat hij deze later nooit volledig kon openen.

Hij ging al jong in de leer bij zijn vader als glazenmaker en glasschilder. Hij had een uitzonderlijke aanleg voor de tekenkunst.

Omstreeks 1574-1575 werd hij aangenomen als leerling van de graveur Dirck Volkertsz Coornhert (1522-1590). Coornhert werd vervolgd door de geuzen én door de Spanjaarden, en woonde op dat moment in Xanten, niet ver van Mulbracht. Bij hem leerde Goltzius het vak van graveur.
In 1577 werd Haarlem ontzet en keerde de humanist Coornhert uit ballingschap in Duitsland naar Holland terug. Hij vestigde zich in Haarlem. Door graveerwerk wist hij zich in zijn onderhoud te voorzien, maar hij was vóór alles schrijver. Hij schreef – in het Nederlands – over theologie, moraal, strafrecht en staatsinrichting. Met Willem van Oranje wisselde hij vaak van gedachten over zaken als religieuze verdraagzaamheid en godsdienstvrijheid.

‘De mens moet zijn lusten kruisigen’, gravure uit de serie ‘De vier geestelijke jachten’ van 1577.

Gemaakt door Hendrick Goltzius (?) naar Adriaen de Weert

Coornhert was een groot bedenker van allegoriën. Het uitwerken er van in tekeningen liet hij aan anderen over. In de jaren 1568-1574, tijdens zijn ballingscap in het Rijnland, werkte hij samen met Adriaen de Weert. Deze was geboren in Brussel; hij was in Italië geweest en daarna, tijdens de beeldenstorm, was hij uitgeweken naar Keulen. Adriaen de Weert was een van Goltzius’ eerste voorbeelden. Waarschijnlijk heeft hij veel geleerd van de Rafaël-leerling Parmigianino, met name van diens houtsneden die goede voorbeelden geven van het weergeven van licht en donker. Ook de jonge Bartholomeus Spranger heeft veel van hem geleerd.

Panacea

Een van de eerste tekeningen, die van Goltzius bewaard zijn gebleven, is de vrouwefguur Panacea. Hij heeft de pentekening op blauw papier aangebracht, met penseel in blauw uitgewerkt, de lichtste partijen open gelaten en hier en daar met wit opgehoogd. Dat gaf mooie licht-donkercontrasten. Deze techniek zou Goltzius in zijn latere werk nog vaak gebruiken. Hij is hierin beïnvloed door Maarten van Heemskerk.

Coornhert en Goltzius

De belangrijkste onderwerpen, waar Coornhert over schreef, waren: verkeerde interpretaties van en vooroordelen over de Bijbel. De boodschap die door hem wordt uitgedragen ´is nauw verbonden met Coornherts onorthodoxe katholicisme, de zogenaamde leer van de volmaakbaarheid, met sterke nadruk op de vrije wil, zelfkennis en eigen verantwoordelijkheid in de keuze tussen goed en kwaad. (…) In allegorieën, bedacht door Coornhert, worden hartstochten, wellust en naakt alleen in negatieve zin ten tonele gevoerd. In Goltzius’ oeuvre gaan zinnenprikkelende naakten en erotische onderwerpen juist een centrale rol spelen.’ (Huigen Leeflang)

Bij het uitwerken van Coornherts ideeën gebruikte Goltzius zowel Nederlandse als Italiaanse voorbeelden. Steeds zou Goltzius het werk van anderen gebruiken als bron van inspiratie.

Goltzius gaf de lichamen weer ‘door middel van welvende lijnen en kruisarceringen. Omstreeks 1585 begon hij meer variatie aan te brengen in de dikte en diepte van zijn burijnsneden en ontwikkelde hij de nieuwe graveertechniek met ‘zwellende groeven’ die zijn handelsmerk zou worden.’ (Huigen Leeflang)

In de jaren 1530-1540 waren Adriaen de Weert, Anthonie Blokland en Dirck Barendsz de meest innovatieve Nederlandse kunstenaars.Zij waren in de periode 1575 – 1585 Goltzius’ belangrijkste voorbeelden. Alle drie waren ze in Italië geweest en waren ze er in geslaagd de Italiaanse voorbeelden te verwerken ‘tot een eigenzinnige noordelijke stijl’. Door hen leerde Goltzius de Italiaanse stijlmiddelen kennen.

In het begin graveerde hij voor Antwerpse uitgeverijen. In 1582 gaf hij de eerste gravures uit met het opschrift ‘gedruckt tot Haerlem’

Goltzius had zoveel succes dat hij op de duur niet meer afhankelijk was van opdrachtgevers. Hij maakte alleen nog prenten naar eigen ontwerp of naar ontwerp van kunstenaars die hij bewonderde. Hij heeft er steeds naar gestreefd werk van hoge kwaliteit te produceren voor een internationaal publiek.

Er bestond al een lange traditie om begrippen uit te beelden door personificaties. Ook Goltzius speelt een rol in deze traditie.

Arbeid en Vlijt

In Goltzius´Arbeid en Vlijt´ gaat het om een verbintenis tussen de mannelijke arbeid en de vrouwelijke vlijt. De Latijnse tekst in de marge luidt: “Wanneer Arbeid gepaard gaat met Vlijt brengt ook de Kunst ingenieuze vondsten voort.”

Hij maakte ook een personificatie van de ‘Eendracht’.

Eendracht

Bij dit alles zal Coornhert wel eens zijn wijze hoofd geschud hebben.

Op dit artikel kan niet gereageerd worden.